2022 წლის 26 თებერვალს აღინიშნება ხოჯალის გენოციდის 30-ე წლისთავი. ხოჯალის გენოციდი არის ერთ-ერთი უმძიმესი დანაშაული, რომელიც სომხური აგრესიის მიერ ჩადენილია აზერბაიჯანისა და მისი მშვიდობიანი მოსახლეობის წინააღმდეგ, ათწლეულების განმავლობაში და ყარაბაღის პირველი ომის ყველაზე ტრაგიკული ფურცელი იყო ქალაქ ხოჯალის განადგურება და მისი მოსახლეობის გენოციდი. კონფლიქტამდე ხოჯალიში, რომელიც აზერბაიჯანის ყარაბაღის რეგიონში მდებარეობს, 7000-ზე მეტი ადამიანი ცხოვრობდა.
1991 წლის ოქტომბრიდან ქალაქი გარშემორტყმული იყო სომხეთის შეიარაღებული ძალებით. 1992 წლის 25 თებერვლის ღამით, ხოჯალის მასობრივი საარტილერიო დაბომბვის შემდეგ, სომხეთის შეიარაღებულმა ძალებმა, ყოფილი სსრკ ქვეითი გვარდიის No366-ე პოლკის დახმარებით, რომლის უმრავლესობასაც სომხები შეადგენდნენ, იძულებით აიღეს ხოჯალის კონტროლი. დამპყრობლებმა გაანადგურეს ქალაქი და განსაკუთრებული სისასტიკით იძალადეს მის მშვიდობიან მოსახლეობაზე.
იძულებით გააძევეს ქალაქის 5379 მცხოვრები. სასტიკად მოკლეს 613 ადამიანი, მათ შორის 63 ბავშვი, 106 ქალი და 70 მოხუცი მოქალაქე. ტყვედ აიყვანეს 1275, მძევლად აიყვანეს და აწამეს, 487 კი დაშავდა. დატყვევებულთაგან 150-ის ბედი, მათ შორის 68 ქალისა და 26 ბავშვის, დღემდე უცნობია. სომხეთის შეიარაღებული ძალების მოქმედებებმა რვა ოჯახი სრულიად განადგურდა, 130 ბავშვმა ერთ ერთი მშობელი, ხოლო 25 ბავშვმა ორივე მშობელი დაკარგა.
ხოჯალიში მშვიდობიანი მოსახლეობის სასტიკი მკვლელობები მომდინარეობდა სომხეთის სახელმწიფო დონეზე აზერბაიჯანელთა მიმართ ეთნიკური სიძულვილისა და რასობრივი დისკრიმინაციის პოლიტიკიდან. ამან გამოიწვია უდანაშაულო ადამიანების მკვლელობა, უბრალოდ მათი ეთნიკურობის მიხედვით. ხოჯალიში ჩადენილი დანაშაულები სომხეთის აზერბაიჯანელების მიმართ სისტემატური ძალადობის პოლიტიკის განუყოფელი ნაწილი იყო.
ხოჯალის ხოცვა-ჟლეტა და სომხეთის მიერ აზერბაიჯანის რესპუბლიკის წინააღმდეგ აგრესიის დროს ჩადენილი სხვა დანაშაულები, მათ შორის ომის დანაშაულები, კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები და გენოციდი, წარმოადგენს საერთაშორისო ჰუმანიტარული და ადამიანის უფლებათა სამართლის სერიოზულ დარღვევას. მათ შორისაა გენოციდის დანაშაულის აღკვეთისა და დასჯის კონვენციის დარღვევა; კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შემლახველი მოპყრობის ან სასჯელის წინააღმდეგ; რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის საერთაშორისო კონვენცია და სხვა.
ჯერჯერობით, 17 ქვეყნის ეროვნულმა საკანონმდებლო ორგანოებმა, ასევე აშშ-მ და 24 სახელმწიფომ, ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციამ და თურქულ სახელმწიფოთა ორგანიზაციამ მიიღეს არაერთი რეზოლუცია და გადაწყვეტილება, რომელიც გმობს ხოჯალიში მშვიდობიანი მოსახლეობის ხოცვა-ჟლეტას და ახასიათებს მას, როგორც დანაშაული კაცობრიობის წინააღმდეგ და გენოციდი.
2010 წლის 22 აპრილის გადაწყვეტილებაში, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გამოიტანა მნიშვნელოვანი დასკვნა ხოჯალიში ჩადენილ დანაშაულებებთან დაკავშირებით, სადაც დაგმო სისასტიკის ჩამდენ პირთა ქცევა, როგორც „განსაკუთრებული სიმძიმის აქტები, რომლებიც შეიძლება იყოს ომის დანაშაულები ან დანაშაული კაცობრიობის წინააღმდეგ“. საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, სახელმწიფოებს ეკისრებათ პასუხისმგებლობა გამოიძიონ ისეთი სისასტიკე, როგორიც სომხური ძალების მიერაა ჩადენილი ხოჯალიში, სამართლის მოთხოვნაა ასევე დამნაშავეების დევნა. თუმცა, ხოჯალიში ჩადენილ დანაშაულებებზე პასუხისმგებელი არც ერთი პირი დღემდე არ არის პასუხისგებაში მიცემული სომხეთის მიერ.
ბრიტანელი ჟურნალისტი თომას დე ვაალი გადმოგვცემს სომხეთის მაშინდელი თავდაცვის მინისტრისა და ყოფილი პრეზიდენტის, სერჟ სარქისიანის მიერ ბრალის აღიარებისას, ნათქვამ ციტატას: „ხოჯალის წინ აზერბაიჯანელები ფიქრობდნენ, რომ … სომხები იყვნენ ადამიანები, რომლებსაც არ შეეძლოთ. აწიეთ ხელი მშვიდობიანი მოსახლეობის წინააღმდეგ. ჩვენ შევძელით ამ [სტერეოტიპის] დამსხვრევა“ (თომას დე ვაალი, შავი ბაღი: სომხეთი და აზერბაიჯანი მშვიდობისა და ომის მეშვეობით (ნიუ-იორკი და ლონდონი, ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის გამოცემა, 2003), გვ. 172).
სომხეთის მიერ აზერბაიჯანის მშვიდობიანი მოსახლეობის მიზანმიმართული ხოცვა 2020 წლის 27 სექტემბრიდან 10 ნოემბრის ჩათვლით გაგრძელდა. განხორციელებული სამხედრო ოპერაციების დროს, რაც განზრახ მიზნად ისახავდა აზერბაიჯანის ქალაქების, მოსახლეობის და სამოქალაქო ინფრასტრუქტურის რბევას ისეთ ქალაქებში, როგორიცაა განჯა, ბარდა, ტერტერი, რომლებიც განლაგებულია მნიშვნელოვან მანძილზე. ომის ზონაში სომხეთმა მიმართა იმავე ტერორისტულ ტაქტიკას, როგორც 1992 წელს. ამჯერად, თანამედროვე ტიპის ჯავშანტექნიკის, სარაკეტო სადგურების და კასეტური საბრძოლო მასალის გამოყენებით, სომხეთმა კიდევ ერთხელ უკანონოდ დაუმიზნა და დახოცა მშვიდობიანი აზერბაიჯანელი მოქალაქეები.
აზერბაიჯანის რესპუბლიკას მიაჩნია, რომ ეროვნულ დონეზე, ისევე როგორც არსებული საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში მიღებული უწყვეტი ზომები ემსახურება დაუსჯელობის დასრულებას და აზერბაიჯანის წინააღმდეგ სომხეთის აგრესიის დროს ჩადენილი სერიოზული დანაშაულების პასუხისმგებელ პირთა პასუხისგებაში მიცემას.
ჩვენ ხოჯალის ტრაგედიის მსხვერპლთა სახელებს ვინახავთ ეროვნულ მეხსიერებაში და პატივს ვცემთ მათ ხსოვნას.
