ისტორიული არსებობა აჩვენებს, რომ სახელმწიფოების გამოსვლა სხვადასხვა პერიოდში მათ წინაშე არსებული რთული განსაცდელებიდან და მათი წინსვლა მომავლისკენ შესაძლებელია მტკიცე, გმირი ხალხის მაღალი კულტურული მახასიათებლების წყალობით. დრო ისტორიული მოვლენების სწორი შეფასების თვალსაზრისით ყველაზე ზუსტი წყაროა. ხალხის, ერის კულტურა და გმირობა შენარჩუნებულია იმ ტერიტორიებზე, სადაც ისინი ისტორიულად ცხოვრობდნენ.
ამ მხრივ, მიზანშეწონილი იქნებოდა დასავლეთ აზერბაიჯანელების ბედზე საუბარი. ყველა ისტორიული წყარო ადასტურებს, რომ დღევანდელი სომხეთის მიერ დაფარული ტერიტორიები ოდესღაც მჭიდროდ იყო დასახლებული აზერბაიჯანელებით. სომხეთის რესპუბლიკის ამჟამინდელი დედაქალაქის, ერევნის მახლობლად არსებობს ტოპონიმებიც კი, რომლებსაც გამარლის და ეჩმიაძინის რაიონები ჰქვია.
თანამედროვე ეპოქაზე საუბრისას, როგორც ცნობილია, დასავლეთ აზერბაიჯანელები ისტორიულად მჭიდროდ დასახლებული მოსახლეობაა ერევნის რეგიონში და ზოგადად ქალაქ ერევანში. ერევანი XIX საუკუნის ბოლოდან XX საუკუნის შუა პერიოდამდე აზერბაიჯანის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კულტურული და კომერციული ცენტრი იყო. თუმცა, 1980-იანი წლების ბოლოს, სომხეთის დამოუკიდებლობის პრეტენზიებისა და ეთნიკური დაძაბულობის შედეგად, ერევანსა და სხვა ქალაქებში მცხოვრები აზერბაიჯანელები იძულებულნი გახდნენ მასობრივად დაეტოვებინათ თავიანთი მიწები და ემიგრაციაში წასულიყვნენ თანამედროვე აზერბაიჯანისა და სხვა ქვეყნების ტერიტორიაზე.
დასავლეთ აზერბაიჯანელების მიგრაცია და ისტორიული კავშირები
1980-იანი წლების ბოლოს ერევნიდან და მისი შემოგარენიდან იძულებითი მიგრაცია:
1988 წლიდან სომხეთის რესპუბლიკაში მცხოვრები აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ ეთნიკური ზეწოლა გაიზარდა. საბჭოთა კავშირის დაშლის წინა პერიოდში, ასევე მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის დაწყებასთან დაკავშირებით, ეთნიკური დაძაბულობა კიდევ უფრო გამწვავდა. ადგილი ჰქონდა თავდასხმებს, დევნას და ძალადობას სომხეთის სხვა ქალაქებში, მათ შორის ერევანში მცხოვრები აზერბაიჯანელების მიმართ.
• ეთნიკური წმენდა და ძალადობა: 1988 წლის ბოლოდან სომხეთის სხვადასხვა რეგიონში აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ ეთნიკური წმენდა დაიწყო. კერძოდ, ერევანში, აზერბაიჯანელების დიდი რაოდენობა იძულებული გახდა დაეტოვებინა საკუთარი სახლები. ეს მოვლენები გამოწვეული იყო ერევანში მომხდარი „სომხური აჯანყებებით“ და ვანდალიზმით. აზერბაიჯანელები იძულებულნი გახდნენ ემიგრაციაში წასულიყვნენ, ხშირად ყოველგვარი ქონების გარეშე.
• იძულებითი მიგრაცია და მასობრივი ემიგრაცია: ერევნისა და სხვა ქალაქების აზერბაიჯანული მოსახლეობა იძულებული გახდა სასწრაფოდ დაეტოვებინა თავისი საცხოვრებელი ადგილები. ამ დეპორტაციების შედეგად, 1988-1990 წლებში ასობით ათასი აზერბაიჯანელი წავიდა სომხეთიდან, ძირითადად აზერბაიჯანის სსრ-ის სხვა რეგიონებში, განსაკუთრებით ბაქოსა და განჯაში.
დასავლელი აზერბაიჯანელების დაბრუნების სურვილი და ამ გზით ორგანიზების სტრატეგიები
როგორც აღინიშნა, 1980-იანი წლების ბოლოს და 1990-იანი წლების დასაწყისში, სომხეთის მიერ აზერბაიჯანული მიწების წინააღმდეგ ეთნიკური წმენდისა და ძალადობის პოლიტიკის შედეგად, ასობით ათასი აზერბაიჯანელი იძულებით გადაადგილდა, განსაკუთრებით ერევნიდან და ზოგადად დასავლეთ აზერბაიჯანიდან. ეს მოვლენა არა მხოლოდ ფიზიკურ გადაადგილებას უკავშირდებოდა, არამედ დიდი ტრავმა გამოიწვია ამ ტერიტორიებზე მცხოვრები ადამიანებისთვის მათი კულტურის, იდენტობისა და სოციალური ცხოვრების დაკარგვის გამო.
ახლა, ამ იძულებით გადაადგილებულ პირთაგან ბევრს სურს მშობლიურ მიწაზე დაბრუნება, დაკარგული სახლებისა და კულტურის აღდგენა. ამ სტატიის მთავარი მიზანია განიხილოს ერევნიდან და დასავლეთ აზერბაიჯანის სხვა რეგიონებიდან გადასახლებული აზერბაიჯანელების დაბრუნების სურვილი, ამის ფსიქოლოგიური და კულტურული ასპექტები, ასევე სტრატეგიები, რომელთა განხორციელებაც შესაძლებელია ამ მიზნის მისაღწევად.
დაბრუნების სურვილის ღრმა ფესვები
დაბრუნების სურვილი არა მხოლოდ მშობლიურ მიწაზე ფიზიკურად დაბრუნების სურვილია, არამედ ამ მიწებზე მცხოვრები ხალხის ვინაობის, ოჯახური კავშირებისა და კულტურის აღდგენის სურვილიც. ეს არის ფაქტორი, რომელიც მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს იძულებით გადაადგილებულ პირთა ცხოვრებაში. დაბრუნება ასევე ნიშნავს აზერბაიჯანის, როგორც ხალხის, ადგილის აღდგენას ისტორიაში და მისი კულტურის შენარჩუნებას.
იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნება და ამ პროცესის რეალიზება მოითხოვს მრავალი სოციალური, სამართლებრივი და ეკონომიკური საკითხის მოგვარებას. ამ მიზნის მისაღწევად არსებობს სხვადასხვა სტრატეგიული მიდგომა და გეგმა.
უზენაესი მთავარსარდლის, პრეზიდენტ ილჰამ ალიევის ხელმძღვანელობით, რომელმაც შეასრულა მამის რჩევა, ჩვენი მიწები, რომლებიც თითქმის 30 წლის განმავლობაში ოკუპაციის ქვეშ იმყოფებოდა, გათავისუფლდა ჩვენი მოწამეების სიცოცხლის, ჩვენი ვეტერანების სისხლისა და ჩვენი არმიის მამაცობის წყალობით. აზერბაიჯანელი ხალხი ახლა თავისი მარადიული მიწების მფლობელია. 44-დღიანი სამამულო ომის შედეგად სომხეთი კაპიტულაცია, თითქმის 30 წლიანი ოკუპაციის დასრულება და ჩვენი ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა მოხდა. ყარაბაღის განთავისუფლებით, აზერბაიჯანის საგარეო და საშინაო პოლიტიკაში ახალი პრიორიტეტები გაჩნდა. ყარაბაღისა და აღმოსავლეთ ზანგეზურის განთავისუფლებით, აზერბაიჯანის არმიამ უკვე გაუხსნა გზა ჩვენი ყველა თანამემამულის ისტორიულ წინაპრების მიწებზე დაბრუნებისთვის. ამ სამართლიანი პოლიტიკის განხორციელებისას, დიდი ვალდებულებები ეკისრება როგორც ჩვენს სახელმწიფოს, ასევე საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს. ამ პერსპექტივიდან ძალიან მნიშვნელოვანია დასავლეთ აზერბაიჯანის საზოგადოების შექმნის აუცილებლობა.
აზერბაიჯანელი ხალხის ისტორიულმა მეხსიერებამ ყოველთვის შეინარჩუნა სიყვარული ჩვენი მშობლიური მიწების მიმართ. დღეს აზერბაიჯანის რეალობა მსოფლიო საზოგადოებას ეცნობა. ამ მნიშვნელოვან საკითხში, დასავლეთ აზერბაიჯანის საზოგადოება, რომელიც შეიქმნა 2022 წლის 3 აგვისტოს ლტოლვილთა საზოგადოების ბაზაზე, გახდა ძალიან აქტიური ცენტრი სომხეთის ტერიტორიებიდან მასობრივად დეპორტირებული აზერბაიჯანელებისა და მათი მემკვიდრეების სოციალურ-კულტურული ერთიანობის უზრუნველყოფის საქმეში. ეს საზოგადოება არის „აზერბაიჯანის ლტოლვილთა საზოგადოების“ საზოგადოებრივი კავშირის სამართალმემკვიდრე, რომელიც 1989 წლიდან ფუნქციონირებს. კავშირის დირექტორთა საბჭო აქტიურად მუშაობს საერთაშორისო დონეზე. საზოგადოების მიზანია ისტორიის გარკვეულ პერიოდში ეთნიკური კუთვნილების გამო მასობრივად დეპორტირებული აზერბაიჯანელების სოციალურ-კულტურული ერთიანობის მიღწევა, საერთაშორისო დონეზე მათი ყველა უფლების აღდგენა ჩვენს წინაპრების მიწებზე დაბრუნების შესახებ და მსოფლიო საზოგადოებისთვის გადაცემა აზერბაიჯანელი ხალხის მიერ სომხეთის ტერიტორიაზე შექმნილი მდიდარი ისტორიული და კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ. 2022 წლის 24 დეკემბერს, დასავლეთ აზერბაიჯანის თემის ადმინისტრაციული შენობის გახსნისას, პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა დასავლეთ აზერბაიჯანიდან წარმოშობით ინტელექტუალთა ჯგუფთან შეხვედრაზე განაცხადა: „დასავლეთ აზერბაიჯანი ჩვენი ისტორიული მიწაა, ამას ადასტურებს მრავალი ისტორიული დოკუმენტი, ისტორიული ფაქტი, ისტორიული რუკები და თავად ჩვენი ისტორია“. პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა აღნიშნა, რომ არსებობს მრავალი ფაქტორი, რომელიც ამის თქმის საფუძველს იძლევა, ჩვენმა ხალხმა საუკუნეების განმავლობაში დიდი მსხვერპლი გაიღო საკუთარი უფლებების დასაცავად და თავის ისტორიულ მიწებზე საცხოვრებლად.
ჩვენ გვჯერა, რომ მისი არსებობის ამ მოკლე პერიოდში, დასავლეთ აზერბაიჯანის საზოგადოების მიერ საერთაშორისო ორგანიზაციებისთვის დასავლეთ აზერბაიჯანელების უფლებების აღდგენის მოთხოვნით მიმართვები განსაკუთრებულ როლს შეასრულებს საკითხის საერთაშორისო საზოგადოებამდე მიტანაში და აზერბაიჯანის სახელმწიფო უზრუნველყოფს დასავლეთ აზერბაიჯანელების სამშობლოში დაბრუნებას.
დიპლომატიური და საერთაშორისო მხარდაჭერა:
იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნების საკითხი არა მხოლოდ აზერბაიჯანის შიდა საკითხია, არამედ საერთაშორისო სამართლისა და ჰუმანიტარული საკითხების საკითხიც. საერთაშორისო ორგანიზაციებმა, განსაკუთრებით გაერომ, ევროპის საბჭომ და სხვა შესაბამისმა ორგანოებმა, ყურადღება უნდა მიაქციონ ამ საკითხს და ზეწოლა მოახდინონ სომხეთზე.
• საერთაშორისო სამართალი: დაბრუნების მსურველი იძულებით გადაადგილებული პირების უფლებები დაცული უნდა იყოს საერთაშორისო სამართლისა და ადამიანის უფლებათა პრინციპებით.
• ჰუმანიტარული მხარდაჭერა: საერთაშორისო ორგანიზაციებს შეუძლიათ იძულებით გადაადგილებული პირებისთვის ჰუმანიტარული დახმარებისა და ფინანსური მხარდაჭერის გაწევა დაბრუნების მიზნით.
რეკონსტრუქცია და ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება:
იძულებით გადაადგილებული პირების დასაბრუნებლად, პირველ რიგში, აუცილებელია ამ ტერიტორიებზე არსებული ინფრასტრუქტურის აღდგენა და განვითარება. ეს გულისხმობს ახალი დასახლებების მშენებლობას, სამუშაო ადგილების შექმნას და სოციალური მომსახურების მიწოდებას.
კანონი და სამართლიანობა:
იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნება დაკავშირებულია ტერიტორიის სამართლებრივი სტატუსისა და საკუთრების უფლების უზრუნველყოფასთან. დაბრუნების პროცესში ქონებრივ საკითხებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება.
• საკუთრების უფლებები: იძულებით გადაადგილებულ პირებს უნდა ჰქონდეთ გარანტირებული მათი სახლებისა და მიწების საკუთრება. გარდა ამისა, ტერიტორიის რეაბილიტაციის სამართლებრივი პროცესი უნდა განხორციელდეს მშვიდობისა და სამართლიანობის პრინციპების შესაბამისად.
• სამართლიანობის აღდგენა: მნიშვნელოვანია უზრუნველყოფილი იყოს სამართლებრივი გარემო დაბრუნებულებისთვის, რათა მათ იცხოვრონ თავიანთ სამშობლოში ძალადობისა და ჩაგვრისგან თავისუფალ პირობებში.
კულტურის შენარჩუნება და სოციალური ინტეგრაცია:
დაბრუნებული იძულებით გადაადგილებული პირების ძალისხმევა მათი კულტურის შენარჩუნებისა და განვითარების მიმართულებით მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მათი დაბრუნების პროცესში.
• კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნება: იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნება ასევე ნიშნავს ამ ტერიტორიების კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებას და განვითარებას. ერევანსა და სხვა რეგიონებში კულტურული ძეგლები უნდა აღდგეს და კულტურის პოპულარიზაციას უნდა დაეხმარონ.
• სოციალური ინტეგრაცია: დაბრუნებული იძულებით გადაადგილებული პირების ახალ პირობებთან ადაპტაციაში დასახმარებლად უნდა განხორციელდეს სოციალური პროგრამები. ეს მოიცავს განათლების, ჯანდაცვის, ფსიქოლოგიური მხარდაჭერისა და სოციალური მომსახურების სფეროებში აქტივობებს.
დასკვნა
დასავლეთ აზერბაიჯანელების დაბრუნების სურვილი არა მხოლოდ პირადი სურვილია, არამედ კოლექტიური მიზანი, კულტურული და ეროვნული ცნობიერებაა. თუმცა, ამ სურვილისა და მიზნის მიღწევა არა მხოლოდ აზერბაიჯანის შიდა საქმეა, არამედ საერთაშორისო მხარდაჭერასა და თანამშრომლობასაც მოითხოვს. ერევნიდან და სხვა ქალაქებიდან იძულებით გადაადგილებული პირების დაბრუნებას ფართომასშტაბიანი სტრატეგიული მიდგომა სჭირდება.
ეს მიდგომა უნდა ითვალისწინებდეს როგორც სამართლებრივ, ეკონომიკურ, კულტურულ და სოციალურ ასპექტებს. სწორი და სისტემატური ნაბიჯების გადადგმის შემთხვევაში, დასავლეთ აზერბაიჯანელების მშობლიურ მიწებზე დაბრუნება მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იქნება როგორც აზერბაიჯანის კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნების, ასევე ადამიანის უფლებების უზრუნველყოფის თვალსაზრისით.
